Sách giáo khoa (SGK) không chỉ là một cuốn sách học, mà là chiếc cầu nối giữa chương trình chính thức do nhà nước ban hành và thực tiễn giảng dạy trong từng lớp học. Chương trình quy định mục tiêu, phẩm chất, năng lực mà học sinh cần đạt được sau một giai đoạn học tập; còn SGK biến những dòng chữ khái quát ấy thành những bài học cụ thể, bài tập, tranh minh họa, hoạt động trải nghiệm.
Thế nhưng, chiếc cầu này nhiều khi lại mong manh, thậm chí bị lệch hướng: chương trình viết một kiểu, SGK trình bày một kiểu. Trong bối cảnh Việt Nam, sau hơn bốn năm triển khai Chương trình Giáo dục phổ thông (CTGDPT) 2018 với nhiều bộ SGK, tranh luận đã nổ ra khắp nơi: từ lớp học, hội đồng phụ huynh cho tới nghị trường Quốc hội. Nhiều ý kiến cho rằng SGK hiện hành vẫn quá nặng, xa rời năng lực, học sinh “đuối sức” còn giáo viên thì loay hoay tìm cách xoay xở.
Đây không phải là vấn đề riêng của Việt Nam. Từ Đài Loan, Mỹ cho tới nhiều nước châu Âu, khoảng cách giữa “chương trình năng lực” và “SGK kiến thức” đã và đang trở thành một thách thức toàn cầu.
Năm 2013, giáo sư Châu Thục Khanh (周淑卿), Đại học Giáo dục Quốc lập Đài Bắc, công bố nghiên cứu phân tích mối quan hệ giữa curriculum guidelines (hướng dẫn chương trình) và SGK. Kết quả cho thấy, mặc dù chương trình của Đài Loan nhấn mạnh mục tiêu phát triển năng lực, nhưng khi xuất bản SGK, đa phần nội dung lại thiên về truyền đạt tri thức.
Học sinh vẫn học bằng cách ghi nhớ, tái hiện, làm bài tập mẫu — nghĩa là học thuộc lòng nhiều hơn là rèn tư duy hay năng lực giải quyết vấn đề. Giáo viên vì thế cũng bị cuốn vào vòng xoáy “dạy để thi” thay vì “dạy để học”.
Ba nguyên nhân cốt lõi được chỉ ra:
- Chương trình chưa đủ rõ: các chuẩn năng lực thường được viết rất khái quát, ví dụ “học sinh biết vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn”, nhưng không nêu rõ “thực tiễn” ở mức độ nào, với ví dụ cụ thể ra sao.
- Tư duy biên soạn cũ: nhiều tác giả vẫn quan niệm SGK là “giáo trình thu nhỏ”, cố gắng đưa vào càng nhiều kiến thức càng tốt.
- Áp lực thi cử: khi các kỳ thi vẫn nặng tính kiểm tra kiến thức, SGK buộc phải quay về dạng “sách luyện thi mở rộng”, thay vì tài liệu định hướng năng lực.
Không riêng Đài Loan, nhiều quốc gia khác cũng gặp vấn đề tương tự.
- Mỹ: Dự án Project 2061 của Hiệp hội Tiến bộ Khoa học Mỹ (AAAS) đã từng phân tích hàng chục SGK khoa học và chỉ ra rằng, hầu hết đều “quá tải thông tin” nhưng “thiếu chiều sâu khái niệm”.
- Anh và Pháp: nghiên cứu cho thấy giáo viên thường sử dụng SGK như “khung chương trình thực tế”, vì chương trình chính thức quá khái quát. SGK vô tình trở thành “chương trình ẩn”.
- Đức: có cơ chế “tài liệu đi kèm chương trình” (Lehrplan-Handreichungen), trong đó có hướng dẫn chi tiết, ví dụ minh họa, thậm chí gợi ý cấu trúc bài học. Nhờ vậy, tác giả SGK và giáo viên có chung cách hiểu.
Nhìn ra thế giới để thấy, khoảng cách chương trình – SGK không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà là căn bệnh mãn tính của giáo dục hiện đại.
Việt Nam bước vào cải cách với CTGDPT 2018 trong kỳ vọng lớn lao: từ “học để thi” sang “học để phát triển năng lực”. Chủ trương một chương trình – nhiều bộ SGK được xem là bước tiến. Tuy nhiên, thực tế lớp học và phản ánh xã hội cho thấy nhiều trục trặc:
- SGK Toán lớp 1 từng gây bão dư luận khi nhiều bài toán “lạ” khiến phụ huynh lẫn học sinh bối rối.
- SGK Ngữ văn bị phê bình vì nhiều văn bản dài, khó đọc, học sinh phải học thuộc mà ít cơ hội thực hành viết, tranh luận.
- SGK Khoa học Tự nhiên nhiều thuật ngữ hàn lâm, trong khi học sinh THCS gặp khó khăn để hình dung qua thí nghiệm.
- SGK Tiếng Việt lớp 1 từng khiến xã hội “dậy sóng” với các câu văn khó hiểu, phải điều chỉnh.
Có thể thấy một số nguyên nhân chính:
- Chương trình khái quát, dễ gây nhiều cách hiểu: Ví dụ, CTGDPT 2018 môn Vật lý ghi “Học sinh biết vận dụng kiến thức vật lý để giải thích một số hiện tượng”, nhưng không nêu cụ thể mức độ.
- Thói quen biên soạn SGK theo lối giáo trình: coi trọng đủ – đúng kiến thức, mà quên rằng học sinh phổ thông không cần biết tất cả.
- Áp lực từ thi cử: đề thi kiểm tra tái hiện nên SGK khó thoát khỏi nhồi nhét.
- Thiếu cơ chế phản hồi: tác giả ít tham khảo thực tiễn lớp học, chỉnh sửa SGK thường chậm.
- Thị trường hóa nửa vời: nhiều bộ SGK nhưng thiếu tiêu chí chất lượng minh bạch.
Muốn SGK đi đúng tinh thần CTGDPT 2018, cần một loạt giải pháp đồng bộ:
- Cụ thể hóa chương trình: Bộ GD&ĐT ban hành “tài liệu giải thích chương trình” với ví dụ minh họa, yêu cầu đầu ra cụ thể.
- Đổi mới tư duy biên soạn SGK: SGK không phải “giáo trình”, mà là “học liệu”. Cần nhiều hoạt động, tình huống, dự án nhỏ.
- Tăng cường cơ chế phản hồi: thí điểm SGK ở một số trường, cập nhật phiên bản hàng năm.
- Gắn đổi mới SGK với đổi mới thi cử: nếu đề thi vẫn nặng kiến thức, SGK sẽ khó đổi mới.
- Phát triển học liệu mở: kho học liệu số, video, mô phỏng 3D, dự án nhỏ hỗ trợ song song SGK giấy.
Kinh nghiệm từ Đài Loan, Mỹ, châu Âu cho thấy: khoảng cách giữa chương trình và SGK là vấn đề toàn cầu. Nhưng điều khác biệt nằm ở cách mỗi quốc gia giải quyết. Nếu chúng ta tiếp tục để SGK “đi chệch hướng”, CTGDPT 2018 có nguy cơ đi vào vết xe đổ: chương trình hiện đại trên giấy, nhưng lớp học thì vẫn cũ.
Một câu hỏi cần được đặt ra: SGK có thực sự giúp học sinh học cách học, rèn năng lực sống và giải quyết vấn đề không? Nếu câu trả lời vẫn còn bỏ ngỏ, thì công cuộc đổi mới khó lòng đạt tới mục tiêu.
0 nhận xét:
Đăng nhận xét